W dniu 15 listopada 2023 r. weszła w życie nowelizacja prawa cywilnego (tj. Kodeksu cywilnego, Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego). Nowe przepisy wprowadziły istotne zmiany w prawie spadkowym. Przede wszystkim w znaczny sposób uproszczono procedurę odrzucenia spadku w imieniu małoletniego, jak również rozszerzono katalog przesłanek uprawniających do stwierdzenia niegodności dziedziczenia oraz zawężono krąg spadkobierców ustawowych.
Poniżej przedstawiamy omówienie najistotniejszych przepisów, które obowiązują od 15 listopada 2023 r.
1. Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka – jak obecnie wygląda ta procedura? Czy zawsze jest wymagana zgoda sądu rodzinnego?
Przed dniem 15 listopada 2023 r., aby odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka, należało uprzednio uzyskać zgodę sądu rodzinnego na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zakres zarządu majątkiem dziecka. Dopiero po otrzymaniu orzeczenia zezwalającego na dokonanie tej czynności rodzice mogli przed Sądem lub notariuszem złożyć w imieniu małoletniego dziecka oświadczenie o odrzuceniu spadku.
Ustawodawca zdecydował się uprościć procedurę odrzucenia spadku w imieniu małoletniego dziecka i dodał nowy przepis – art. 101 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z tym przepisem: „jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 640[1] ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3.„.
Z powyższego przepisu wprost wynika, że rodzic, który uprzednio odrzucił przysługujący mu spadek, może złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka bez konieczności uzyskania zezwolenia sądu rodzinnego. Jednak jest to możliwe jedynie w sytuacji, gdy drugi rodzic (któremu przysługuje w tym zakresie władza rodzicielska) wyraża na to zgodę lub gdy oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka jest dokonywane przez obojga rodziców.
Warto przy tym podkreślić, że w niektórych sytuacjach zgoda sądu rodzinnego nadal jest niezbędna. Dzieje się tak, gdy:
– między rodzicami nie ma porozumienia na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka,
– spadku nie odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka.
Będąc przy temacie odrzucenia spadku w imieniu małoletniego dziecka, nie można pominąć także związanej z tym nowelizacji przepisów procedury cywilnej. Zgodnie z nowym art. 641 § 31 Kodeksu postępowania cywilnego – rodzic, składając w imieniu dziecka oświadczenie o odrzuceniu spadku, oświadcza o:
1) przysługiwaniu mu władzy rodzicielskiej i jej zakresie,
2) wyrażeniu przez drugiego z rodziców zgody na odrzucenie spadku, chyba że oświadczenie to jest składane wspólnie,
3) uprzednim odrzuceniu spadku przez któregokolwiek z rodziców,
4) odrzuceniu spadku przez innych zstępnych rodziców tego dziecka.
Oświadczenie składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia (art. 641 § 32 k.p.c.)
2. Niegodność dziedziczenia – w jakich sytuacjach można uznać spadkobiercę za niegodnego?
Niegodność dziedziczenia to nic innego jak odsunięcie spadkobiercy od dziedziczenia po określonym spadkodawcy i traktowanie go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Niegodność dziedziczenia może być orzeczona przez Sąd w sytuacjach wyjątkowych, kiedy postępowanie spadkobiercy jest naganne i spełnia przesłanki z art. 928 Kodeksu cywilnego.
Przed zmianą przepisów spadkobierca mógł być uznany przez sąd za niegodnego w trzech wypadkach, jeżeli:
– dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
– podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
– umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Od 15 listopada 2023 r. do powyższego katalogu dodano dwie nowe przesłanki uprawniające sąd do stwierdzenia niegodności dziedziczenia. Spadkobierca może być uznany za niegodnego także wówczas, gdy:
– uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową,
– uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
3. Dziedziczenie ustawowe – kto obecnie jest uprawniony do dziedziczenia na podstawie ustawy?
Prawo cywilne przewiduje dwa rodzaje dziedziczenia – testamentowe i ustawowe. O tym, czym jest dziedziczenie ustawowe można dowiedzieć się więcej w tym wpisie.
Pokrótce tylko przypomnę, że pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe, z którym mamy do czynienia w sytuacji, gdy spadkodawca powołał do spadku określone osoby. Jednak nierzadko zdarza się, że testamentu nie sporządzono i wówczas zastosowanie znajduje dziedziczenie ustawowe, czyli dziedziczenie według przepisów prawa spadkowego.
Dotychczas (tj. do 15 listopada 2023 r.), jeśli zmarły w momencie śmierci nie miał dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa i nie było również potomków rodzeństwa, to cały spadek przypadał w częściach równych dziadkom spadkodawcy. W praktyce oczywiście rzadkością jest sytuacja, żeby dziadkowie przeżyli zarówno swoje dzieci, jak i wnuki. Znaczenie ma tu jednak fakt, że prawo do dziedziczenia dla dziadków otwiera drogę dziedziczenia kuzynom i dalszej rodzinie. Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał bowiem jego dzieciom (czyli rodzeństwu rodziców). Natomiast jeśli rodzeństwo rodziców nie żyje, spadek trafiał do ich dzieci (czyli kuzynów zmarłego). W dalszej kolejności, jeśli również kuzyni nie żyją, to na ich miejsce wchodzą ich dzieci. I tak dalej przez kolejne pokolenia aż trafimy w końcu na żyjących potomków. W praktyce rodzić to może problemy z ustalaniem spadkobierców, gdyż czasem może wiązać się to z szukaniem bardzo dalekiej rodziny (np. jeden spadkobierca może być prawnukiem dziadków zmarłego od strony matki a drugi spadkobierca praprawnukiem dziadków zmarłego od strony ojca). Obaj nie są dla siebie nawzajem rodziną i mogą nie wiedzieć o swoim istnieniu.
Od 15 listopada 2023 r. w przypadku, gdy nie ma dziadków oraz ich dzieci i wnuków spadek przypada Gminie lub Skarbowi Państwa. Tym samym wyłączeni od dziedziczenia stają się dalsi zstępni dziadków spadkodawcy.
Wprowadzona zmiana znacznie zawęża kręg spadkobierców, przez co przyczynia się do skrócenia czasu trwania postępowań sądowych, gdyż sąd spadku nie ma już obowiązku szukania dalszych spadkobierców i wzywania ich na rozprawę. Szukanie kończyć się będzie na wnukach dziadków zmarłego (czyli jego najbliższych kuzynach).
