Często w mediach mamy okazję słyszeć o procesach o naruszenie dóbr osobistych. Zazwyczaj kojarzą się nam one z tym, że ktoś kogoś obraził albo pomówił i wtedy ta osoba szuka ochrony swojego dobrego imienia w sądzie. Dobra osobiste to jednak nie tylko dobre imię, istnieje szeroki, otwarty katalog tych praw, które przysługują każdemu z nas.
Czym w ogóle są dobra osobiste? W żadnym przepisie nie znajdziemy dokładnej definicji tego pojęcia. Próbując je zdefiniować musimy odwołać się do orzecznictwa i nauki prawa, gdzie wybitni cywiliści starają się uchwycić istotę tych praw. I tak oto przyjmuje się, że dobra osobiste są pewnymi wartościami, uznawanymi powszechnie w społeczeństwie, odnoszącymi się do psychicznej i fizycznej integralności człowieka oraz jego godności. Warto tu podkreślić, że właśnie ta godność stanowi pewien fundament, na którym buduje się w systemie prawnym prawa i wolności człowieka. Dlatego w kontekście dóbr osobistych niezwykle ważny jest art. 30 Konstytucji, który mówi, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Skoro wiemy już, że dobra osobiste to pewne uznawane powszechnie w społeczeństwie wartości, to nasuwa się kolejne pytanie, jak ocenić, które z tych wartości faktycznie zasługują na ochronę? Otóż katalog dóbr osobistych nie jest zamknięty i zarówno jego zawartość, jak też rozumienie poszczególnych jego elementów, mogą zmieniać w czasie, w reakcji na to, jak zmieniają się normy społeczne. Zasadniczo jednak szukając konkretnych przykładów dóbr osobistych musimy zajrzeć do art. 23 Kodeksu Cywilnego, w którym w wyliczono, że należą do nich w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Do tego katalogu należy dodać również tak elementarną i nadrzędną wartość jak życie, które chronione jest zarówno na poziomie Konstytucji, jak też przepisów ustawowych, a w orzecznictwie oraz doktrynie prawa powszechnie przyjmuje się, że należy ono do zakresu dóbr osobistych.
I właśnie życie ludzkie niewątpliwie stanowi najważniejsze dobro osobiste każdego człowieka. Dlatego w określonych przypadkach również bliscy osoby, która została pozbawiona życia mogą dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia. Podobnie sytuacja wygląda ze zdrowiem, ściśle powiązanym z wartością życia. Każdy, czyje zdrowie zostanie bezprawnie naruszone, może dochodzić swoich praw od sprawcy naruszenia. Stąd też liczne procesy przeciwko szpitalom i lekarzom, którzy popełnili poważne błędy medyczne i doprowadzili do śmierci lub poważnego uszczerbku na zdrowiu pacjenta. Ze zdrowiem często wiąże się naruszenie nietykalności cielesnej człowieka, która również uznawana jest za dobro osobiste. Ta z kolei ściśle powiązana jest z innym z dóbr, czyli wolnością. Dlatego w ramach ochrony dóbr osobistych możemy ubiegać się o odszkodowania i zadośćuczynienia np. za bezprawne pozbawienie wolności, tak jak w słynnych medialnie procesach, w których walczą o to osoby niesłusznie skazane, które siedziały w więzieniu, mimo że były niewinne. Ze zdrowia, nietykalności cielesnej i wolności wynika również np. ochrona przed molestowaniem seksualnym. Jeśli ktoś padnie ofiarą tego zjawiska, to oprócz ochrony przewidzianej przez przepisy karne (czy np. prawa pracy jeśli molestowanie miało miejsce w pracy), może również dochodzić swoich praw na bazie ochrony dóbr osobistych.
I wreszcie kolejnym, chyba najbardziej znanym i medialnym dobrem osobistym jest cześć, w ramach której wyróżnia się dwa jej aspekty: wewnętrzny, czyli godność osobistą oraz zewnętrzny, czyli dobre imię. Jako że procesy dotyczące naruszenia tego dobra osobistego są najczęstsze, to istnieje bogate orzecznictwo i cały szereg wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa na temat tego, jak je rozumieć oraz gdzie istnieje granica jego ochrony. Fakt, że dobre imię i godność osobista pozostają pod ochroną prawa nie znaczy bowiem, że nie wolno nam nikogo krytykować i że oceniając innych zawsze musimy pilnować, by nie czuli się urażeni. Jeśli bowiem krytyka, której dokonujemy jest rzetelna i uzasadniona, to w wielu sytuacjach mamy do niej prawo, nawet jeśli jest ostra.
Następne z katalogu dóbr osobistych, czyli wolność sumienia obejmuje swoim zakresem wolność poglądów i wyznania. Nikt nie może być zmuszany do wyznawania albo do powstrzymania się od wyznawania takiej czy innej religii czy światopoglądu.
Ochronie podlegają również nazwisko i pseudonim, które mogą być naruszone np. poprzez podszywanie się pod daną osobę, czy też poprzez celowe zniekształcanie, ośmieszanie. Można to dobro naruszyć także poprzez bezprawne podawanie nazwiska do wiadomości publicznej. I ten ostatni aspekt nazwiska, podobnie jak kolejne z wymienionych dóbr osobistych czyli wizerunek, nienaruszalność mieszkania czy tajemnica korespondencji zasadniczo zawierają się w zakresie prawa do prywatności, również wyodrębnianego w doktrynie jako dobro osobiste. Trudno jest sztywno wytyczyć granice naszej prywatności, zazwyczaj zależy ona od kontekstu, np. inne są granice prywatności osób publicznych, powszechnie znanych, a inne osób niezaangażowanych w życie publiczne. Co do zasady przyjmuje się jednak, że prywatność obejmuje życie osobiste i towarzyskie człowieka, które pozostają pod ochroną i bez zgody osoby zainteresowanej nie wolno nam ingerować w tę sferę prywatności i ujawniać informacji z jej życia prywatnego.
W kontekście ochrony wizerunku warto wskazać, że została ona szczegółowo uregulowana w art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym rozpowszechnianie wizerunku osoby fizycznej wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Jeżeli brak wyraźnego odmiennego zastrzeżenia, zezwolenie nie jest wymagane, gdy osoba, o której wizerunek chodzi, otrzymała za pozowanie zapłatę. Nie jest jednak wymagana zgoda na rozpowszechnianie wizerunku, gdy chodzi o wizerunek osoby powszechnie znanej, jeżeli wykonano go w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych, a zwłaszcza politycznych, społecznych lub zawodowych, oraz co do osoby, która stanowi tylko szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz czy impreza publiczna.
Ostatnie z wymienionych w przykładowym katalogu dóbr osobistych dobra, czyli twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska odnoszą się do wytworów naszego intelektu, które korzystają również z ochrony przepisów prawa własności intelektualnej.
Tematem ochrony dóbr osobistych zajmiemy się w osobnym wpisie, w tym miejscu jedynie pokrótce wskażmy jakie roszczenia przysługują nam, gdy ktoś naruszy nasze dobra osobiste. Mówi o tym art. 24 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym, możemy żądać zaniechania działania naruszającego nasze dobro osobiste, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia możemy także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie możemy również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Ponadto jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
