W myśl słynnego twierdzenia jednego z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych istnieją tylko dwie pewne rzeczy na tym świecie. Są to śmierć i podatki. W kilku najbliższych wpisach w ramach cyklu „Prawo na co dzień” zajmiemy się prawnymi aspektami związanymi z pierwszym z tych nieuniknionych zjawisk, a dokładniej prawem spadkowym.
Po śmierci ogół praw i obowiązków zmarłego wchodzi w skład spadku. Upraszczając nieco temat można powiedzieć, że spadek to po prostu majątek zmarłego, w skład którego wchodzą również jego długi. Istnieją dwie ścieżki dziedziczenia: ustawowa i testamentowa. O tej pierwszej, a także o tym co robić, gdy dostaliśmy spadek z długami, więcej w kolejnych wpisach, dziś zajmiemy się testamentami.
Testament to dokument zawierający oświadczenie woli testatora (czyli osoby, która go sporządziła), mocą której rozrządza on swoim majątkiem na wypadek śmierci. Dla jego sporządzenia niezbędne jest posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych (a więc nie mogą sporządzić testamentu osoby niepełnoletnie oraz ubezwłasnowolnione). Istnieją różne rodzaje testamentów: zwykłe i szczególne. Wśród tych pierwszych wyróżnia się testament własnoręczny (holograficzny), notarialny oraz tzw. allograficzny. Natomiast do testamentów szczególnych zalicza się: ustny, podróżny i wojskowy.
Zacznijmy od pierwszego, najbardziej popularnego testamentu, czyli tego własnoręcznego. Jak prawidłowo go sporządzić, by uniknąć błędów powodujących nieważność naszej ostatniej woli? Przede wszystkim należy pamiętać, że jak sama nazwa wskazuje, testament ten musi być w całości napisany odręcznie. W obecnym stanie prawnym nie ma możliwości napisania testamentu np. na komputerze, wydrukowania i tylko podpisania. Taki testament będzie nieważny. Warto również pamiętać, aby opatrzyć go datą, gdyż jej brak również może spowodować nieważność naszej ostatniej woli w sytuacji, gdy np. zaistnieją wątpliwości co do tego, czy w momencie jego sporządzania mieliśmy pełną zdolność do czynności prawnych, wątpliwości co do treści testamentu czy też co do relacji tego testamentu do innych przez nas sporządzonych. I tu ważna uwaga: możemy aż do śmierci wielokrotnie zmieniać naszą ostatnią wolę, odwołując wcześniejszy testament, w myśl zasady ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem (łać. wola spadkodawcy może być zmieniona aż do śmierci). Wystarczy, że sporządzimy nowy (który będzie miał późniejszą datę) lub zniszczymy stary albo też dokonamy w nim zmian. Najlepiej oczywiście, dla uniknięcia wątpliwości interpretacyjnych, zniszczyć stary testament i napisać nowy. Jeśli jednak napiszemy nowy, nie usuwając starego i nie opatrzymy ich datami, to wtedy pojawi się problem w ustalaniu, który był późniejszy, a tym samym, który jest ważny.
Należy również pamiętać o tym, że niemożliwe jest sporządzanie testamentów wspólnych (np. jednego testamentu przez obojga małżonków). Każdy, kto chce rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, musi sporządzić swój własny testament.
Kolejnym istotnym elementem każdego testamentu jest wskazanie udziałów w jakich mają po nas dziedziczyć poszczególne osoby. Jeśli tego nie zrobimy, przyjmuje się domniemanie, że każdy spadkobierca dziedziczy w częściach równych. Jeśli pominiemy kogoś, kto dziedziczyłby po nas ustawowo, przysługuje mu prawo do zachowku, o czym więcej w kolejnych wpisach.
Jeśli chcemy sprawić, by trudniej było nasz testament podważać, warto wybrać się do notariusza, aby ten spisał naszą ostatnią wolę w formie testamentu notarialnego. Oczywiście taki testament również możemy odwołać, tak samo jak własnoręczny. Sporządzając testament u notariusza możemy również poprosić o wpisanie go do Notarialnego Rejestru Testamentów, co ułatwi jego odnalezienie po naszej śmierci.
Trzeci ze zwykłych testamentów, czyli testament allograficzny, polega na tym, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Takie oświadczenie spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków i następnie podpisują go spadkodawca, urzędnik, wobec której wola została oświadczona oraz świadkowie. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
Istnieją również testamenty szczególne, których istotą jest to, że mogą być sporządzone w wyjątkowych sytuacjach. Przykładowo jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Taki testament musi być potem w ciągu roku potwierdzony na piśmie z podpisami spadkobiercy i świadków – a jeśli spadkobierca już nie żyje, to w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku można treść testamentu stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
Co ważne, a o czym często się zapomina, świadkiem testamentu – zarówno allograficznego jak i ustnego – nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Ponadto nie może nim być również ten kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, jest niewidomy, głuchy lub niemy, nie umie czytać i pisać, nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, był skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za składanie fałszywych zeznań.