Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują różne rozwiązania dotyczące majątku małżonków powstałego po zawarciu małżeństwa. Podstawowym małżeńskim ustrojem majątkowym jest ustrój wspólności majątkowej, jednakże możliwe jest także rozszerzenie lub ograniczenie tej wspólności albo ustanowienie rozdzielności majątkowej czy też rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.
Najbardziej powszechnym ustrojem majątkowym małżeńskim jest wspólność majątkowa, która powstaje z mocy prawa w momencie zawarcia małżeństwa. Ustrój ten obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Do majątku wspólnego małżonków należy przede wszystkim wynagrodzenie za pracę i dochody z działalności zarobkowej każdego z małżonków oraz dochody z majątku wspólnego i majątków osobistych małżonków, a także środki każdego z małżonków zgromadzone w OFE oraz na subkoncie wskazanym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustrój ten oznacza w praktyce, że dochody każdego z małżonków trafiają do jednej puli – majątku wspólnego.
Warto podkreślić, że pomimo ustroju wspólności majątkowej każdy z małżonków posiada nadal swój majątek osobisty, do którego należą przedmioty majątkowe i prawa wymienione szczegółowo w ustawie. Są to:
- przedmioty majątkowe, które zostały nabyte przed ślubem,
- przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- prawa wynikające z prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- co do zasady przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego.
Oznacza to, że w omawianym ustroju mamy do czynienia z trzema masami majątkowymi: majątkiem wspólnym, majątkiem osobistym żony oraz majątkiem osobistym męża. Co ciekawe, zasadą jest przynależność przedmiotów nabytych przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę do majątku osobistego obdarowanego lub dziedziczącego małżonka, a kwestia ta może zostać zmieniona jedynie wolą darczyńcy albo spadkodawcy – dany składnik majątku może zatem wejść do majątku wspólnego małżonków tylko wtedy, gdy spadkodawca albo darczyńca tak postanowi. W praktyce problematyczna jest również kwestia przynależności do majątku osobistego przedmiotów majątkowych nabytych w zamian za składniki majątku osobistego – przykładowo mamy z tym do czynienia, gdy jeden z małżonków już po ślubie sprzeda pojazd, który kupiony został jeszcze przed ślubem i należał do jego majątku osobistego, a następnie za cenę sprzedaży zakupi nowy samochód – wówczas rzecz ta trafia do majątku osobistego tego małżonka, mimo iż obowiązuje już ustrój wspólności majątkowej. Ustalenie, jakie składniki majątku należą do majątku wspólnego, a jakie do majątku osobistego, ma istotne znaczenie przede wszystkim przy podziale majątku wspólnego małżonków, do którego dochodzi zazwyczaj po prawomocnym orzeczeniu rozwodu – wtedy konieczne jest dokładne ustalenie składu majątku wspólnego i jego wartości.
Podkreślić trzeba, że małżonkowie mają dużą swobodę przy określaniu, jaki ustrój majątkowy ma panować w ich małżeństwie. Mogą m.in. rozszerzyć albo ograniczyć ustawowy ustrój wspólności majątkowej np. poprzez ustalenie, że konkretny składnik majątku należący dotychczas do jednego z małżonków będzie wchodził w skład majątku wspólnego. Małżonkowie mogą zmodyfikować ustrój majątkowy panujący w ich małżeństwie w zasadzie w każdym czasie – zarówno w czasie trwania małżeństwa, jak i przed jego zawarciem. Małżonkowie mogą również zmienić albo rozwiązać swoją umowę majątkową. Co istotne, aby umowa małżeńska majątkowa była ważna, musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Na czym polega ustrój rozdzielności majątkowej? Małżeński ustrój rozdzielności majątkowej to w uproszczeniu ustrój będący całkowitym przeciwieństwem ustroju wspólności majątkowej – po zawarciu umowy majątkowej każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. W ustroju rozdzielności majątkowej występują tylko dwa majątki: majątek osobisty żony oraz majątek osobisty męża. Majątek nabyty przed zawarciem umowy oznacza zarówno majątek, który został nabyty przed ślubem, jak i majątek nabyty po ślubie, jeśli małżonkowie pozostawali w innym ustroju majątkowym – wówczas do ich majątków osobistych wejdzie udział w majątku wspólnym małżonków. Przykładowo, jeśli małżonkowie posiadali wspólnie nieruchomość, to z momentem ustanowienia pomiędzy nimi rozdzielności majątkowej ich dotychczasowa współwłasność małżeńska łączna staje się współwłasnością ułamkową, co oznacza, że każdy z nich ma udział ½ we własności nieruchomości. Co istotne, w ustroju tym każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem. Rozdzielność majątkowa może zatem okazać się niekorzystna dla małżonka, który wychowuje dzieci, zajmuje się prowadzeniem domu i nie osiąga dochodów.
Małżonkowie mogą również ustalić w umowie, że w ich małżeństwie obowiązywać będzie nieco zmodyfikowana wersja rozdzielności majątkowej – rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków. W ustroju tym kluczowe znaczenie ma właśnie „dorobek” rozumiany jako wzrost wartości majątku po zawarciu umowy majątkowej. Wyrównanie dorobków polega zatem na tym, że po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Istota tego ustroju polega polega na pozostawaniu przez małżonków w trakcie jego trwania w rozdzielności majątkowej, a po jej ustaniu małżonek, którego dorobek jest większy, przekazuje połowę dorobku drugiemu małżonkowi. Ustrój ten ma na celu przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego małżonkowi, który zajmuje się wyłącznie wychowaniem dzieci i prowadzeniem domu.
Skoro małżonkowie mogą w każdym czasie zmienić ustrój majątkowy panujący w małżeństwie w formie umowy zawartej przed notariuszem, to oczywiste jest że małżonkowie muszą być co do tego zgodni. Co jednak w przypadku, gdy tylko jeden z małżonków chce modyfikacji ustroju majątkowego, a drugi się temu sprzeciwia?
Ustawodawca przewidział taką możliwość – z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. W celu ustanowienia przymusowego ustroju majątkowego małżonek żądający rozdzielności majątkowej musi złożyć pozew do sądu. Sąd po przeprowadzeniu postępowania dowodowego rozstrzyga, czy rzeczywiście wystąpiły ważne powody ustanowienia rozdzielności majątkowej i czy pozew jest zasadny.
Z jakich powodów można żądać ustanowienia rozdzielności majątkowej? Chodzi o sytuacje, gdy wspólność majątkowa przestaje służyć dobru założonej przez małżonków rodziny. W praktyce najczęściej występujące podstawy tego żądania to:
- długotrwała separacja faktyczna małżonków, która uniemożliwia im lub znacznie utrudnia współdziałanie w zarządzie nad majątkiem wspólnym,
- zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków – na przykład w przypadku trwonienia majątku wspólnego przez drugiego małżonka.
W wyroku ustanawiającym rozdzielność majątkową sąd oznacza dzień, z którym powstaje ten ustrój, ale – co ciekawe – w wyjątkowych wypadkach możliwe jest ustanowienie rozdzielności majątkowej z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa – chodzi przede wszystkim o sytuacje, gdy małżonkowie już wcześniej żyli w rozłączeniu. Warto zauważyć, że w drodze umowy w formie aktu notarialnego nie ma możliwości ustanowienia rozdzielności z datą wsteczną – jest to możliwe wyłącznie w przypadku rozdzielności ustanawianej przez sąd. Data ustanowienia rozdzielności ma w praktyce doniosłe znaczenie przy późniejszym podziale majątku, gdyż to właśnie według tej daty ustala się skład oraz stan majątku wspólnego.
Warto również pamiętać, że z żądaniem ustanowienia rozdzielności majątkowej może wystąpić do sądu nie tylko każdy z małżonków, ale także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli zaspokojenie jego wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.
