Powszechnie wiadomo, że w przypadku niezaspokajania przez jednego z rodziców potrzeb małoletniego dziecka, drugi rodzic – ten, z którym dziecko stale przebywa – może przed sądem dochodzić alimentów w imieniu małoletniego. Warto jednak pamiętać, że Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje także inne roszczenie skierowane do osoby, która nie łoży na utrzymanie rodziny – chodzi o roszczenie o zaspokajanie potrzeb rodziny przewidziane w przepisie art. 27 k.r.o.
Zgodnie z tym przepisem oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zaspokajania potrzeb rodziny może zatem dochodzić jeden z małżonków przeciwko drugiemu w sytuacji, gdy ta druga osoba nie przyczynia się w wystarczającym stopniu do zaspokajania potrzeb rodziny. Podstawową przesłanką dla możliwości wystąpienia z takim roszczeniem jest istnienie małżeństwa. To właśnie z faktu zawarcia związku małżeńskiego wynika obowiązek określony przepisem art. 27 k.r.o. Nie będzie on miał zatem zastosowania w przypadku osób pozostających w związkach nieformalnych. Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny istnieje niezależnie od np. faktycznej separacji małżonków i wygasa dopiero na skutek ustania małżeństwa, czyli w chwili uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód, a także w przypadku orzeczenia separacji.
Już na pierwszy rzut oka można dostrzec, że roszczenie to przypomina „zwykle” roszczenie o alimenty, dochodzone w imieniu i na rzecz małoletniego dziecka. Podstawową różnicą – obok konieczności wystąpienia wspomnianej wyżej przesłanki istnienia małżeństwa – jest to, że w przypadku żądania zasądzenia alimentów od małżonka na rzecz dziecka, ustalona kwota alimentów obejmuje wyłącznie usprawiedliwione potrzeby tego dziecka, czyli jego koszty utrzymania. Sąd w takich postępowaniach nie bierze pod uwagę konieczności zapewnienia utrzymania także małżonkowi – rodzicowi, przy którym stale przebywa dziecko. Inaczej jest właśnie w sprawach o zaspokajanie potrzeb rodziny – tutaj ustala się nie tylko zakres potrzeb małoletniego dziecka, lecz całej rodziny – w tym małżonka występującego z powództwem.
Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny dotyczy rodziny jako całości – powinien on zatem uwzględniać konieczność utrzymania nie tylko samego małżonka występującego z roszczeniem, ale także dzieci – i to nie tylko małoletnich. W kontekście tego przepisu przez rodzinę rozumie się bowiem zarówno samych małżonków nieposiadających potomstwa, jak również małżonków i ich wspólne małoletnie dzieci oraz dzieci pełnoletnie niesamodzielne, ale także pasierbów oraz dzieci przysposobione przez jednego z małżonków, które przebywają stale we wspólnocie domowej. Na potrzeby rodziny składają się natomiast potrzeby wspólne wszystkich jej członków (np. koszty utrzymania mieszkania, koszty opału czy media) oraz potrzeby indywidualne poszczególnych osób wchodzących w jej skład (żywność, odzież, koszty kształcenia, leczenia czy rozrywki). Co ciekawe, osiągnięcie przez dziecko pełnoletności w toku postępowania o zaspokajanie potrzeb rodziny nie stanowi przeszkody dla procesu – nawet pełnoletnie dziecko jest bowiem uwzględniane przy ustalaniu zakresu tego obowiązku, o ile nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie.
W ustawie nie są wskazane kryteria, które pozwalałyby na ustalenie wysokości świadczenia z tytułu zaspokajania potrzeb rodziny – przyjmuje się, że małżonkowi przysługuje roszczenie do współmałżonka o zaspokojenie swych potrzeb w zakresie odpowiadającym zasadzie równej stopy życiowej małżonków. Oznacza to, że zakres omawianego obowiązku zależy od wyznaczonych poziomem życia rodziny i zobowiązanego potrzeb usprawiedliwionych, a nie od wszelkich potrzeb, jakie występują u członków danej rodziny. Poziom zasądzonego świadczenia powinien umożliwiać uprawnionemu życie na zbliżonej do zobowiązanego stopie życiowej. Orzekając o wysokości kwoty tego świadczenia, sąd bierze zatem pod uwagę poziom życia małżonków z okresu, kiedy pożycie małżeńskie przebiegało zgodnie, przy czym znaczenie ma również czas trwania małżeństwa lub samej separacji faktycznej, a także wiek, stan fizyczny i psychiczny małżonków.
Roszczenie to może mieć dwie postacie: odrębnego powództwa o zaspokajanie potrzeb rodziny – w czasie, gdy małżeństwo nadal trwa i nie wszczęto postępowania o rozwód – albo zabezpieczenia zaspokajania potrzeb rodziny, jeżeli pomiędzy małżonkami toczy się postępowanie o rozwód. W praktyce najczęściej do wystąpienia z żądaniem zaspokojenia potrzeb rodziny dochodzi w sytuacji, gdy pomiędzy małżonkami doszło do konfliktu, w konsekwencji którego przestali oni wspólnie zamieszkiwać i prowadzić razem gospodarstwo domowe. Fakt separacji faktycznej oraz trwania procesu o rozwód nie stanowi przeszkody dla rozpoznania sprawy – wręcz przeciwnie, to zwykle wtedy do sądu kierowane jest omawiane roszczenie.
Co istotne, roszczenie takie nie zawsze będzie uwzględnione – wprawdzie – jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 sierpnia 1974 r. (III CZP 46/74) – sąd w sprawach dotyczących roszczeń tego rodzaju w zasadzie nie bada, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, jednakże w wypadkach, gdy wina małżonka żądającego alimentów w spowodowaniu rozkładu pożycia jest oczywista, czyli np. wtedy, gdy małżonek, który zerwał pożycie, pozostaje w konkubinacie z inną osobą, sąd może odmówić żądaniu, które oparte jest na podstawie art. 27 k.r.o.
