Separacja to sformalizowane rozstanie małżonków. Jest orzekana w sytuacji, gdy w małżeństwie doszło do zupełnego rozkładu pożycia. W przeciwieństwie do rozwodu separacja nie powoduje ustania małżeństwa, jest bowiem środkiem zaradczym w sytuacji głębokiego konfliktu małżeńskiego, niemającego jeszcze znamion trwałości. Głównym celem separacji jest zorganizowanie życia małżonków rozłączonych z myślą o złagodzeniu konfliktu w miarę upływu czasu i o podjęciu w przyszłości wspólnego pożycia.
1. Przesłanki orzeczenia separacji
Aby było możliwe orzeczenie separacji, między małżonkami musi dojść do zupełnego rozkładu pożycia. Nie jest wymagane, aby zerwanie więzi uczuciowej, gospodarczej i seksualnej było trwałe. Separacja nie jest dopuszczalna, jeżeli wskutek niej mogłoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków oraz sprzeciwiają się temu zasady współżycia społecznego.
2. Orzekanie o separacji
Separacja może być orzeczona w drodze procesu lub postępowania nieprocesowego. Żądanie separacji rozpatruje sąd okręgowy. Rozpoznając sprawę o separację w postępowaniu procesowym, sąd ustala czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego.
Sąd na zgodny wniosek małżonków niemających wspólnych małoletnich dzieci może rozpatrzyć żądanie w postępowaniu nieprocesowym. W tej sytuacji sąd powinien ustalić przesłankę zupełnego rozkładu pożycia, jednak może pominąć inne dowody i wydać orzeczenie w postępowaniu nieprocesowym, wyłącznie na podstawie przesłuchania stron. W razie zgodnego żądania separacji rozpatrywanego w postępowaniu nieprocesowym sąd nie orzeka o winie, nawet gdyby jeden z małżonków tego zażądał.
3. Skutki separacji
Orzeczenie przez Sąd separacji nie powoduje ustania małżeństwa, wobec czego małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego. Pomiędzy małżonkami pozostającymi w separacji nadal istnieje obowiązek wzajemnej pomocy, ale tylko wtedy gdy wymagają tego względy słuszności. Wzajemna pomoc może sprowadzać się do wsparcia finansowego, jak również do pomocy niematerialnej – np. wsparcia psychicznego. Małżonek pozostający w separacji nie może powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
Głównym majątkowym skutkiem orzeczenia separacji jest powstanie pomiędzy małżonkami rozdzielności majątkowej. W przypadku orzeczenia separacji wyłączona jest możliwość uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi w przypadku postępowania egzekucyjnego, bowiem przymusowa rozdzielność majątkowa jest skuteczna erga omnes, w szczególności w odniesieniu do wierzyciela, którego wierzytelność powstała jeszcze przed orzeczeniem separacji.
4. Zniesienie separacji
Małżonkowie mają prawo w każdym czasie żądać zniesienia separacji, jednak Sąd orzeknie o jej zniesieniu wyłącznie na zgodne żądanie małżonków. Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Orzeczenie sądu o zniesieniu separacji powoduje ustanie przymusowego ustroju rozdzielności majątkowej i powstanie ustawowego ustroju majątkowego. Co istotne, na zgodne żądanie małżonków sąd ma obowiązek utrzymać między nimi rozdzielność majątkową, która przestaje być ustrojem przymusowym i może w późniejszym czasie zostać zmieniona przez małżonków w drodze intercyzy.
