Tymczasowe aresztowanie to izolacyjny środek zapobiegawczy orzekany przez sąd w procesie karnym. Polega na okresowym pozbawieniu wolności oskarżonego w celu zabezpieczenia warunków prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Sąd może orzekać o zastosowaniu tymczasowego aresztowania tylko wówczas, gdy zostaną spełnione ściśle określone przez ustawę przesłanki.
1. Przesłanki tymczasowego aresztowania – kiedy sąd może zastosować wobec oskarżonego tymczasowe aresztowanie?
Sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Sąd wydając postanowienie w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania, powinien opierać się na ścisłych dowodach, a nie wyłącznie nieformalnych relacjach lub informacjach zawartych w notatkach wszelkiego typu.
Ponadto istnieją również podstawy szczególne tymczasowego aresztowania. Zastosowanie tego środka zapobiegawczego dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy zachodzi podstawa ogólna (tj. gdy dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo) oraz przynajmniej jedna z podstaw szczególnych.
Podstawy szczególne tymczasowego aresztowania zostały wyszczególnione w art. 258 Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z tym przepisem tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi:
– uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
– uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.
Ponadto, jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. Dodatkowo Sąd może wyjątkowo zastosować środek zapobiegawczy także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
2. Kiedy sąd powinien odstąpić od zastosowania wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania?
W pewnych wypadkach, mimo istnienia wyżej wymienionych przesłanek, należy zrezygnować z tymczasowego aresztowania. Przyczyną odstąpienia są uregulowane w art. 259 Kodeksu postępowania karnego względne zakazy stosowania tymczasowego aresztowania.
W art. 259 § 1 k.p.k. wskazano, że jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo albo pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również wtedy, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (art. 259 § 2 k.p.k.)
Ponadto tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (259 § 3 k.p.k.).
Ograniczenia przewidziane w § 2 i 3 nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie z § 2 nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.
3. Jak wygląda procedura tymczasowego aresztowania?
Po zatrzymaniu osoby podejrzanej Policja (lub inny uprawniony organ) w terminie 48 godzin ma obowiązek zebrania niezbędnych danych, które umożliwią podjęcie decyzji co do dalszego zatrzymania i ewentualnie postawienia wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. W tym samym okresie 48 godzin prokurator (po doręczeniu mu przez Policję lub inny uprawniony organ wniosku o wystąpienie do sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie), powinien osobiście przesłuchać podejrzanego. Po przesłuchaniu prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o tymczasowy areszt lub z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym albo zarządzić zwolnienie podejrzanego. Jeżeli prokuratur uzna, że należy zastosować tymczasowy areszt, to zarządza doprowadzenie podejrzanego do sądu. Wówczas sąd w terminie 24 godzin musi zapoznać się z wnioskiem prokuratury, przesłuchać zatrzymanego i podjąć decyzję co do zastosowania tymczasowego aresztowania. Sąd w tym przedmiocie wydaje postanowienie, w którym musi przede wszystkim oznaczyć czas trwania tymczasowego aresztowania oraz konkretny termin (datę), do którego aresztowanie ma trwać.
Osoba podejrzana może być zatrzymana na maksymalnie 72 godziny. Jeżeli w tym czasie Sąd nie wyda postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, osobę zatrzymaną należy niezwłocznie zwolnić.
4. Ile maksymalnie może trwać tymczasowe aresztowanie?
W postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. W szczególnych okolicznościach sąd na wniosek prokuratora może przedłużyć ten termin, na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy. Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający ww. terminy może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora przełożonego, jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
