Zachowek to instytucja prawna, która budzi wiele kontrowersji. Główny sens instytucji zachowku polega na ustawowym zagwarantowaniu osobie uprawnionej uzyskania określonej korzyści majątkowej ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, a zatem nawet gdy spadkodawca poprzez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny faktycznie doprowadził do pozbawienia uprawnionego do zachowku tych korzyści majątkowych. O tym, czym jest zachowek, pisaliśmy szerzej w poprzednich wpisach. W dzisiejszym wpisie skupimy się na tym, jakie prawo przewiduje sposoby na uniknięcie obowiązku zapłaty zachowku.
1. Umowa dożywocia
Często zdarza się, że spadkodawca w ramach podziękowania za opiekę czy pomoc w chorobie przenosi na spadkobiercę prawo własności nieruchomości. Jednym z najpopularniejszych sposobów przekazania nieruchomości jest zawarcie umowy darowizny bądź dożywocia.
Umowa dożywocia i darowizny znacząco się różnią. W przeciwieństwie do umowy darowizny, umowa dożywocia jest uważana za umowę odpłatną, co w praktyce oznacza, że wykonywania umowy dożywocia nie dolicza się do substratu zachowku. Jeżeli zatem chcemy uniknąć obowiązku płacenia zachowku, korzystniej jest zawrzeć umowę dożywocia zamiast umowy darowizny.
2. Zasady współżycia społecznego
Klauzula generalna zasad współżycia społecznego odsyła do zastosowania pozaprawnych reguł postępowania w stosunkach między ludźmi. Zasada ta ma charakter wyjątkowy i może być stosowana tylko po wykazaniu wyjątkowych okoliczności. Prawo do zachowku wynika z więzi rodzinnej i ma na celu ochronę interesów majątkowych osób najbliższych względem spadkodawcy. Niekiedy zdarzają się sytuacje, gdy roszczenie o zachowek można uznać za nadużycie prawa przysługującego uprawnionemu. Dzieje się tak w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku nie interesował się spadkodawcą, nie pomagał mu w chorobie, nie utrzymywał z nim kontaktów, a ciężar opieki nad spadkodawcą spoczywał wyłącznie na zobowiązanym do zapłaty zachowku. W takiej sytuacji obowiązany musi wykazać, iż miały miejsce powyższe sytuacje a Sąd może obniżyć wartość dochodzonego zachowku.
Co istotne w praktyce bardzo rzadko się zdąża, aby sąd wyłącznie w oparciu o zasady współżycia społecznego całkowicie pozbawił uprawnionego prawa do zachowku.
3. Wydziedziczenie
Spadkodawca może celowo pominąć w testamencie członków swojej rodziny (a dokładniej dzieci, małżonka, rodziców czy wnuka). Wydziedziczenie może nastąpić jedynie z ważnych powodów, w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku np. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, a także w sytuacji, gdy uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Aby skutecznie dokonać wydziedziczenia, należy w testamencie dokładnie określić osobę, którą chce się wydziedziczyć oraz wskazać przyczynę wydziedziczenia.
Wydziedziczenie skutkuje tym, że określoną osobę pozbawia się nie tylko prawa do majątku, co jeszcze prawa do ubiegania się o zachowek.
4. Zrzeczenie się dziedziczenia
Za życia spadkobierca może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Osoby, które zrzekły się dziedziczenia, nie mają prawa ubiegać się o zachowek.
5. Niegodność dziedziczenia
Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył, zniszczył, przerobił lub podrobił testament spadkodawcy, albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia i nie może ubiegać się o zachowek.
6. Przedawnienie
Roszczenie uprawnionego o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu (czyli od chwili śmierci spadkodawcy). Skuteczne podniesienie przed sądem zarzutu przedawnienia zwalnia z obowiązku zapłaty zachowku.
