Ubezwłasnowolnienie jest instytucją, której głównym celem jest ochrona osoby chorej (z niepełnosprawnościami), która nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem i potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Instytucja ubezwłasnowolnienia jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, gdyż skutkuje ona częściowym lub całkowitym pozbawieniem osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. O zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej pisaliśmy w poprzednim wpisie.
O ubezwłasnowolnieniu, uchyleniu ubezwłasnowolnienia, a także jego zmianie (z częściowego na całkowite lub z całkowitego na częściowe) decyduje sąd na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.
W Kodeksie cywilnym instytucja ubezwłasnowolnienia została uregulowana w art. 13 – 16.
Przepisy prawa przewidują dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – częściowe i całkowite.
1. Podstawa ubezwłasnowolnienia
Sąd na podstawie art. 13 ust. 1 Kodeksu cywilnego może orzec o ubezwłasnowolnieniu osoby, która wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Ugruntowany jest pogląd, że samo istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń psychicznych nie jest wystarczające dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Konieczne jest udowodnienie niemożności kierowania swym postępowaniem lub istnienia takich spraw, w których prowadzeniu osoba potrzebuje pomocy osób trzecich.
2. Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnionym częściowo może być osoba pełnoletnia, której stan zdrowia nie jest na tyle poważny, by ubezwłasnowolnić ją całkowicie. Jednocześnie niezbędna jest jednak pomoc, by poprowadzić jej sprawy.
Przesłanką do ubezwłasnowolnienia częściowego jest:
- choroba psychiczna,
- niedorozwój umysłowy,
- innego rodzaju zaburzenia psychiczne (np. pijaństwo lub narkomania).
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
3. Ubezwłasnowolnienie całkowite
Osoba, która ukończyła 13 lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek:
- choroby psychicznej,
- niedorozwoju umysłowego,
- innego rodzaju zaburzeń psychicznych (w szczególności pijaństwa lub narkomanii)
nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna (chyba że pozostaje on pod władzą rodzicielską).
4. Wniosek o ubezwłasnowolnienie
W celu wszczęcia postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia należy złożyć stosowny wniosek do sądu.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
- jej przedstawiciel ustawowy;
- prokurator;
- Rzecznik Praw Obywatelskich;
- sama osoba, która miałaby zostać ubezwłasnowolniona (uchwała SN z 28.09.2016 r., III CZP 38/16, OSNC 2018, nr 7-8, poz. 66).
5. Konsekwencje ubezwłasnowolnienia
Skutkiem ubezwłasnowolnienia jest ograniczenie danej osoby w możliwości samodzielnego podejmowania decyzji dotyczących swojej osoby i majątku. Ogranicza się ją także w możliwościach dokonywania czynności prawnych w celu ochrony jej interesów osobistych i majątkowych.
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może m.in.: zawierać umów, sporządzić testamentu, zawrzeć małżeństwa, sprawować władzy rodzicielskiej (traci też dotychczasową władzę rodzicielską nad swoimi dziećmi). Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada czynnego i biernego prawa wyborczego, nie może nawiązać stosunku pracy oraz samodzielnie podejmować decyzji o leczeniu (w tym leczeniu psychiatrycznym).
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma szersze spektrum możliwości, gdyż jest uprawniona do m.in. bycia spadkobiercą, przyjmowania darowizn, zawarcia małżeństwa (po uzyskaniu zgody sądu), a także może skutecznie nawiązać stosunek pracy i dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku (jeżeli działania są sprzeczne dobru tej osoby, kurator może za zgodą sądu taki stosunek pracy rozwiązać)
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo nie może sprawować władzy rodzicielskiej oraz nie posiada czynnego i biernego prawa wyborczego
